วิถีชุมชนสี่แยกทางน้ำ : วิถีเมือง วิถีคน ชุมชนที่แปรเปลี่ยน

การวิจัยเรื่อง วิถีชุมชนสี่แยกทางน้ำ : วิถีเมือง วิถีคน ชุมชนที่แปรเปลี่ยน เป็นการศึกษาประวัติศาสตร์และอัตลักษณ์ของชุมชนคลองบางเขนและคลองเปรมประชากร ร่วม 3 ชุมชน คือ ชุมชนตลาดบางเขน ชุมชนเทวสุนทร และชุมชนร่วมพัฒนา สามชุมชนนี้เรียกว่า “ชุมชนสี่แยกทางน้ำ” ในความหมายของชุมชนที่มีวัฒนธรรมร่วมกัน มีความสำคัญต่อประวัติศาสตร์สังคมทั้งในอดีตและปัจจุบัน
การศึกษานี้มีวัตถุประสงค์เพื่อ เรียบเรียงประวัติศาสตร์ชุมชน วิเคราะห์ความเปลี่ยนแปลง และอัตลักษณ์ของชุมชนบริเวณสี่แยกทางน้ำ กำหนดกรอบระยะเวลา 135 ปี จาก พ.ศ. 2415 ถึง พ.ศ. 2550 เป็นการวิจัยเชิงประวัติศาสตร์ เน้นหนักประวัติศาสตร์บอกเล่า (oral history) เพื่อให้ชาวชุมชนได้บันทึกประวัติศาสตร์ท้องถิ่นของตัวเอง เก็บข้อมูลโดยการสังเกต วิเคราะห์เอกสาร และการสัมภาษณ์ เขียนรายงานโดยการบรรยายเหตุการณ์ต่างๆตามช่วงระยะเวลา
ผลการวิจัยพบว่า ก่อนขุดคลองเปรมประชากร ชุมชนคลองบางเขนมีความเป็นมาที่ยาวนาน ตลาดปากคลองบางเขนในอดีต สามารถยืนยันได้เป็นอย่างดี หลังขุดคลองเปรมประชากรตัดกับคลองบางเขน เกิดเป็นสี่แยกทางน้ำ ทำให้ชุมชนเริ่มก่อตัว โดยกลุ่มชาวนาบุกเบิกและกลุ่มคนจีนรับจ้างขุดคลอง ชาวนาบุกเบิกบางส่วนมีกรรมสิทธิ์ในที่ดิน บางส่วนเช่าที่จากเอกชน สำหรับคนจีนเกือบทั้งหมดอาศัยอยู่บนที่ดินเอกชน ส่วนที่ดินริมคลองเป็นของรัฐ
จาก พ.ศ. 2415 ถึง พ.ศ. 2484 ชุมชนสี่แยกทางน้ำค่อยๆ เจริญขึ้นจากการขยายทำนา และเกิดตลาดบางเขน เกิดโรงสีสองโรง เกิดสถานที่ทางวัฒนธรรมต่างๆ มีการก่อตั้งอำเภอบางเขน สถานีอนามัย ฯลฯ ชุมชนสี่แยกทางน้ำกลายเป็นศูนย์กลางทางเศรษฐกิจ สังคม การเมือง และวัฒนธรรม เป็น “ยุคทอง” ของคน “ทุ่งบางเขน” หลังจากมีการสร้างถนนพหลโยธิน การคมนาคมทางบกมีความสำคัญมากขึ้น พ.ศ. 2484 อำเภอบางเขนจึงย้ายออกไปอยู่ริมถนนพหลโยธิน การเป็นศูนย์กลางด้านต่างๆ จึงค่อยๆ ลดความสำคัญลง ขณะเดียวกันชาวชุมชนก็ปรับตัวโดยขยายการค้าออกไปที่อื่นๆ
หลัง พ.ศ. 2500 เป็นยุคแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ คนอพยพเข้ามามากขึ้น ชุมชนสี่แยกทางน้ำค่อยๆ กลายเป็นชุมชนเมืองหลังจากนั้นค่อยๆ เปลี่ยนเป็นชุมชนแออัด และขยายเข้ามาริมคลองและในคลองมากขึ้น เนื่องจากผู้อพยพเข้ามาในช่วงหลังนอกจากมีปริมาณมากแล้ว ส่วนใหญ่เป็นผู้มีรายได้น้อย ขณะเดียวกันชาวชุมชนที่มีฐานะค่อนข้างดีบางส่วนได้ขยับขยายหรือย้ายออกไป หลังจากนั้นปี พ.ศ. 2537 มีเหตุการณ์ไล่รื้อชุมชนตลาดบางเขน เป็นการเปลี่ยนแปลงครั้งสำคัญทำให้ชุมชนสี่แยกทางน้ำในความหมายพื้นที่ทางวัฒนธรรมดั้งเดิมได้ปรับตัวเปลี่ยนความหมายไป เป็นชุมชนที่รัฐเข้ามามีบทบาทมากขึ้น ปัจจุบันภายใต้ความเปลี่ยนแปลงต่างๆ เหล่านี้ ชาวชุมชนยังคงแสดงออกซึ่งอัตลักษณ์ร่วมกันทางประวัติศาสตร์ในวิถีชีวิตและกิจกรรมต่างๆ ของชุมชน

The research titled The Way of Life of the Community around the Canal Intersection: The City, The People, and the Community Transformation, investigated the history and identity of the three communities living around the intersection of Bang Khen and Prem Prachakorn canals the Bang Khen Market Community, the Theva Soonthorn Community, and the Roum Pattana Community. In this study, the three communities are referred to as “the community of the canal intersection” in the sense that they function as a community with shared culture and history, both in the past and present day.
The purpose of this study was to collect the qualitative data, compile and analyze them in order to narrate the history of the community, highlighting its transformation and identity. The scope was the period dating back to the year B.E. 2415 (135 years ago) until the year B.E. 2550. This is a historical research emphasizing oral history; the members of the community recorded their own history. The data were collected by means of observation, document analysis, and interview; the researcher, then, analyzed the data and wrote the research report, narrating what happened in chronological order.
The research found that before Prem Prachakorn canal was completed, there was a community living along Bang Khen canal. The former Bang Khen market was an evidence of the vibrant community. After the new canal (Prem Pracha Korn Canal) was built, creating the intersection of the two canals, the community entailing Thai farmers Chinese canal laborers, began to grow. Some farmers were granted land rights; some rented the land from private owners. Most of the Chinese settled in the areas which were privately owned. The land along the canals belonged to the state.
From B.E. 2415 to B.E. 2484, the community of the canal intersection gradually grew up; more land was allocated for rice farming, Bang Khen market was established, two rice mills were constructed, cultural buildings were constructed, Ban Khen district was established, healthcare center, and so on. The community became an economic, social, political, and cultural center. It was the golden age of the people of “Bang Khen Plain”. When Phahonyothin Road was built, land transport gained more significance. However, in B.E. 2484, when Bang Khen district office was relocated to the new place along Phahonyothin Road, the significance of the community began to decline. Meanwhile, the people began to adjust themselves by relocating their businesses elsewhere.
Since B.E. 2500, under the implementation of the social and economic development plan, more people have moved into the community, transforming the community, initially, into a community of city dwellers, then, as a slum. More people began to live along the canals and into the water. As the number of the new comers was large and most of them had lower income, the existing community members who had higher income began to move elsewhere; some even move out of the community. In B.E. 2537, many people of the Bang Khen community were forced to leave their homes. That was a turning point, as it redefined the identity of the people of the canal intersection. It has become a community where the state had asserted grater influences. Nowadays, despite a series of changes, the people there still managed to maintain their shared cultural identity through their way of life and community’s activities.

---